Wiele osób poddawanych chemioterapii zauważa u siebie zaburzenia poznawcze: pogarsza im się pamięć, koncentracja, umiejętności językowe, mają trudności z uczeniem się. Występuje to szczególnie u pacjentek z rakiem piersi i często zwane jest „chemobrain”.
Wbrew przyjętej nazwie, chemobrain nie występuje tylko po leczeniu chemioterapią. Zaburzenia poznawcze zauważono też u osób poddawanych hormonoterapii, radioterapii, czy zabiegom chirurgicznym, dlatego w nowszych publikacjach stosuje się czasem nazwę cancer-related cognitive dysfunction (CRSD, zaburzenia poznawcze związane z nowotworem).
Dysfunkcje występują najczęściej u chorych na raka piersi, ale obserwowane są także u chorych z rakiem płuca, guzami głowy i szyi, rakiem jądra, chłoniakami, szpiczakiem mnogim, rakiem prostaty oraz po transplantacji komórek hematopoetycznych i zespołem rakowiaka.
Trudno jest określić jak często występuje chemobrain. U kobiet z rakiem piersi częstość występowania problemów z pamięcią i innych zaburzeń poznawczych waha się w badaniach od 12% do 68,5% (w zależności od tego jakim testem było przeprowadzane badanie). Zmiany zaliczane są do „łagodnych zaburzeń poznawczych” jednak u niektórych osób uniemożliwiają pracę zawodową i znacząco pogarszają jakość życia. Po zakończeniu chemioterapii poprawa następuje po kilku miesiącach do kilku lat.
Jesteś pacjentem onkologicznym?
Uzyskaj wsparcie dopasowane do Twoich potrzeb! Nie ma żadnego haczyka! Po prostu kliknij i sprawdź naszą ofertę.
Co jest przyczyną chemobrain?
Do najważniejszych przyczyn pogorszenia pamięci czy koncentracji należy dysregulacja cytokin – białek pełniących ważną rolę w układzie odpornościowym. Ich poziom koreluje negatywnie z funkcjonowaniem poznawczym – im wyższy poziom cytokin, tym większe problemy z pamięcią, uwagą itp.
Do cytokin należy między innymi TNF-α, którego poziom jest podwyższany przez doksorubicynę, często stosowaną w raku piersi. TNF-α przenika do mózgu, między innymi do hipokampu, który odpowiada za pamięć oraz do kory mózgowej, biorącej udział w złożonych procesach myślowych, i doprowadza do pogorszenia funkcjonowania poznawczego.
Również inne cytostatyki (metotreksat, 5-fluorouracyl, cyklofosfamid, adriamycyna, karmustyna, cisplatyna, cytarabina, tiotepa, ifosfamid) niekorzystnie wpływają na procesy poznawcze, szczególnie na pamięć i uczenie się.
Pogorszenie pamięci występuje też często u osób poddawanych hormonoterapii. Estrogen, żeński hormon płciowy ma korzystny wpływ na funkcjonowanie mózgu, dlatego też leki, które blokują działanie estrogenu doprowadzają do pogorszenia pamięci. U pacjentek leczonych anastrozolem zaburzenia poznawcze występują 9-krotnie częściej niż u osób zdrowych, a u przyjmujących tamoksyfen – 5-krotnie częściej.
Nie bez znaczenia są predyspozycje genetyczne. Osoby z tzw. allelem ε4 apolipoproteiny E są bardziej narażone na wystąpienie problemów z pamięcią i innych zaburzeń poznawczych w wyniku leczenia onkologicznego.
Istotną rolę pełnią też kwestie psychologiczne. Zdarza się, że problemy z pamięcią czy koncentracją pojawiają się jeszcze przed podaniem chemioterapii. Wskazuje to na tzw. efekt nocebo. Pacjent negatywnie nastawia się na skutki podania leku, obawia się pogorszenia funkcjonowania a to z kolei nasila lub wywołuje objawy. Na gorsze funkcjonowanie poznawcze może mieć też wpływ zmęczenie wywołane przez leki chemioterapeutyczne, stres, lęk lub depresja.
Jak leczyć chemobrain?
U osób z chorobami nowotworowymi można stosować te same metody usprawniania, jakie stosuje się u osób, u których zaburzenia poznawcze wynikają z innych przyczyn. Istnieje kilka metod treningów z wykorzystaniem programów komputerowych, które poprawiają pamięć, szybkość psychomotoryczną, uwagę i uczenie się.
Jedną z metod jest system RehaCom. Przeznaczony jest do rehabilitacji osób z zaburzeniami pamięci, uwagi, zdolności wzrokowo-motorycznych, umiejętności wzrokowo-przestrzennych, rozumowania logicznego i funkcji planowania.
W USA powstała metoda treningowa skonstruowana specjalnie z myślą o osobach po leczeniu onkologicznym (MAAT – Memory and Attention Adaptation Training). Trening poprawia pamięć słowną i szybkość przetwarzania informacji, a ponadto zwiększa samoświadomość i uczy jak radzić sobie z zaburzeniami w życiu codziennym. W Polsce metoda nie jest dostępna.
Korzyści przynosi także metoda redukcji stresu Mindfulness. Metoda wywodzi się z praktyk medytacyjnych i uczy uważności – celowego kierowania uwagi na to, co dzieje się w chwili obecnej. Badania nad skutecznością metody u kobiet we wczesnym stadium raka piersi wykazały, że trening uważności obniża poziom kortyzolu (hormonu stresu), stabilizuje poziom cytokin i wpływa na lepszą jakość życia.
Autor: Maja Kochanowska
Źródło: Bury M. (2015). Uwarunkowania zaburzeń poznawczych powstających wskutek leczenia onkologicznego i wybrane sposoby terapii kognitywnej. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 15(1), 26-32.
