Rola poszczególnych składników odżywczych w leczeniu choroby nowotworowej

Składniki pokarmowe budują każdy ludzki organizm, są związkami występującymi w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego oraz roślinnego, które po spożyciu zostają strawione i przyswojone przez organizm. Odpowiednio zbilansowane wspomagają organizm w walce z chorobą nowotworową. Do najważniejszych składników odżywczych zalicza się: białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne oraz błonnik pokarmowy. Każdy z tych składników pełni różne funkcje w procesie leczenia. Węglowodany, tłuszcze oraz częściowo białka są składnikami energetycznymi. Funkcję budulcową pełnią głównie białka wraz ze składnikami mineralnymi. Składniki regulujące czyli witaminy, błonnik pokarmowy i niektóre makro i mikroelementy są związkami, które nie dostarczają organizmowi energii, ale wykorzystywane są w wielu przemianach wewnątrz organizmu.

Białka

Białka są składnikiem budulcowym oraz dostarczają energii, biorą udział w syntezie hormonów, wielu enzymów, krwi oraz ciał odpornościowych. Przyczyniają się do regeneracji tkanek niszczonych podczas terapii nowotworowych. Wartość odżywcza białek zależy od ich składu aminokwasowego. Dzięki temu możemy podzielić je na dwie grupy: białka o dużej wartości biologicznej (pełnowartościowe), do których zalicza się: białko jaja kurzego, białko serów, drobiu, ryb oraz mięsa. Drugą grupę stanowią białka o małej wartości biologicznej (niepełnowartościowe) zalicza się do nich głównie białka pochodzenia roślinnego. Pacjenci poddani leczeniu onkologicznemu powinni spożywać białko pełnowartościowe w każdym posiłku, gdyż im większa jest jego wartość biologiczna, tym lepsze jest jego wykorzystanie przez organizm w walce z chorobą.

Tłuszcze

Tłuszcze są źródłem energii, niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), nośnikami witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, stanowią również materiał budulcowy dla struktur komórkowych. Głównym źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-6, które muszą być dostarczane wraz z pożywieniem, jest kwas linolenowy i linolowy, który znajduje się głównie w olejach: słonecznikowym, kukurydzianym, sojowym, arachidowym – kwasy te przyczyniają się do zmniejszenia stężenia cholesterolu. Kwasy tłuszczowe z rodziny n-3, które mają działanie antykancerogenne: α-linolenowy, dokozoheksaenowy (DHA) oraz eikozopentaenowy (EPA) znaleźć można w oleju rzepakowym, sojowym oraz w tłustych rybach morskich (łosoś, sardynka, makrela). W wyniku ich spożycia obserwuje się mniej działań ubocznych po podaniu cytostatyków lub radioterapii oraz szybszą regenerację uszkodzonych komórek. Korzystne działanie wykazują również jednonienasycone kwasy tłuszczowe (kwas oleinowy), które występują w oliwie z oliwek i oleju rzepakowym bezerukowym. Należy unikać spożywania tłuszczów zwierzęcych takich jak: smalec, słonina, boczek oraz nasyconych kwasów tłuszczowych gdyż sprzyjają rozwojowi raka jelita grubego, prostaty, jajnika i sutka.

Węglowodany

Węglowodany stanowią główne źródło energii dla organizmu i pokrywają 50-65% dziennego zapotrzebowania energetycznego człowieka. Ze spalenia 1g węglowodanów uzyskuje się 4kcal, wykorzystywane są m.in. do spalania kwasów tłuszczowych. W diecie osoby chorej na nowotwór należy zwiększyć spożycie węglowodanów złożonych, a ograniczyć węglowodany proste (miód naturalny i sztuczny, słodycze), które bardzo szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowego, a tym samym gwałtownie zwiększają stężenie glukozy we krwi. Zaleca się dostarczanie węglowodanów głównie w postaci skrobi, która znajduje się w produktach zbożowych, nasionach roślin strączkowych oraz ziemniakach.

Błonnik

Błonnik usprawnia prawidłowe funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Występuje w dwóch postaciach: rozpuszczalnej i nierozpuszczalnej. Frakcja rozpuszczalna nie ulega trawieniu oraz korzystnie wpływa na stężenie cholesterolu we krwi. Błonnik rozpuszczalny znajduje się głównie w produktach zbożowych z pełnego przemiału oraz roślinach strączkowych, również w warzywach: brokułach, kalafiorze, ziemniakach, kukurydzy i marchewce. Wśród owoców najwięcej znajduje się w jabłkach i gruszkach oraz owocach cytrusowych. Frakcja nierozpuszczalna, która zwiększa masę i objętość kału pomocna jest przy zwalczaniu zaparć, które są jednym z wielu efektów ubocznych terapii przeciwnowotworowej. Bogatym źródłem tego składnika jest pełnoziarniste pieczywo, orzechy, fasola, płatki zbożowe oraz pszenica. Dieta obfitująca w produkty bogate w błonnik nierozpuszczalny zmniejsza ryzyko występowania nowotworów okrężnicy i prostaty.

Witaminy i składniki mineralne

Codzienny jadłospis osoby chorej na nowotwór powinien być bogaty w witaminy oraz składniki mineralne, ta pierwsza grupa jest bardzo potrzebna do prawidłowego funkcjonowania organizmu podczas choroby. Witaminy pełnią w organizmie głównie rolę regulatorów przemiany materii.

W walce z chorobą nowotworową szczególnie ważne są witaminy C, E oraz beta-karoten, ponieważ wykazują działanie przeciwutleniające.

Witamina C chroni organizm przed działaniem szkodliwych rodników, poprawia metabolizm lipidów oraz innych toksycznych związków. Zwiększa odporność, odgrywa ważną rolę w chorobie niedokrwiennej serca, przyśpiesza gojenie się ran. Źródłem witaminy C są przede wszystkim produkty roślinne: warzywa kapustne, pomidory, owoce jagodowe, chrzan, papryka, ziemniaki, jabłka, cytryna. W produktach zwierzęcych występuje w śladowych ilościach. Niedobór tej witaminy objawia się przemęczeniem, brakiem łaknienia, krwawieniem z dziąseł oraz może doprowadzić do niedokrwistości oraz osłabić odporność organizmu. Witamina C jest bardzo wrażliwa na działanie tlenu, nieodpowiednia obróbka cieplna oraz złe przechowywanie produktów w nią obfitujących może zmniejszyć jej zawartość o połowę, a nawet o 80%.

Podstawową funkcją witaminy E jest ochrona błon komórkowych. Podobnie jak witamina C chroni przed działaniem wolnych rodników, a tym samym zmniejsza ryzyko występowania miażdżycy oraz choroby nowotworowej. Jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach. Najlepszym jej źródłem są oleje roślinne, głównie olej słonecznikowy, kiełki i zarodki zbóż, owoców i warzyw oraz gruboziarniste produkty zbożowe. Długotrwałe przechowywanie nawet zamrożonych produktów zmniejsza jej zawartość w produkcie.

Witamina A magazynowana jest przez wątrobę oraz zaliczana do grupy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Spełnia bardzo istotną funkcję w organizmie. Jest niezbędna do prawidłowego procesu widzenia, wzmacnia układ immunologiczny poprzez zwiększenie wytwarzania ciał odpornościowych, co jest bardzo istotne w przypadku pacjentów poddanych chemioterapii i radioterapii. Dodatkowo chroni organizm przed działaniem niekorzystnych czynników powstających w czasie przemian biochemicznych. W organizmie człowieka wytwarzana jest z prowitamin witaminy A, karotenoidów występujących w produktach roślinnych, organizm czerpię ją również z tłuszczów zwierzęcych. Do produktów bogatych w witaminę A zalicza się: mleko, jaja, śmietanę, wątrobę, tłuste ryby oraz sery, margaryny obligatoryjnie wzbogacane w tę witaminę. Niedobór w organizmie może przyczyniać się do występowania suchości spojówek, rogówek oraz powodować kurzą ślepotę. Jest witaminą odporną na gotowanie natomiast wrażliwą na działanie promieni słonecznych. Nieodpowiednie przechowywanie np. masła oraz olejów prowadzi do jej zniszczenia aż w 70%.

Witamina K jest potrzebna do prawidłowego funkcjonowania układu krzepnięcia krwi, wzmacnia strukturę kości, co jest bardzo ważne w przypadku osób chorych, u których rozpoznano przerzuty nowotworowe do kości. Wykazuje również właściwości przeciwzapalne. Niedobory tej witaminy występują w organizmie człowieka bardzo rzadko, gdyż jest wytwarzana głównie przez bakterie jelitowe. Produktami obfitującymi w witaminę K są warzywa zielone takie jak: szpinak, sałata, brukselka, groszek zielony.

Składniki mineralne są związkami, które muszą być dostarczane do organizmu wraz z pożywieniem. Pełnią różnorodne funkcje: stanowią materiał budulcowy układu kostnego, zębów, skóry oraz włosów, uczestniczą w procesie wytwarzania czerwonych krwinek, biorą udział w utrzymaniu gospodarki wodno-elektrolitowej oraz równowagi kwasowo-zasadowej i osmotycznej. W przypadku pacjentów poddanych leczeniu przeciwnowotworowemu największą rolę odgrywają poniższe składniki mineralne:

• Wapń – jest podstawowym składniki układu kostnego, jest potrzebny do prawidłowej pracy serca oraz w procesie krzepnięcia krwi. Najlepszym źródłem wapnia w diecie są: mleko, przetwory mleczne, jaja, sery, suche nasiona roślin strączkowych, konserwy rybne, kasze gruboziarniste.
• Magnez – podobnie jak wapń buduje kości oraz zęby, jest aktywatorem wielu enzymów oraz bierze udział w przemianach węglowodanów. Niedobór magnezu w diecie sprzyja powstawaniu nowotworów, przyczynia się do niedokrwistości oraz zmniejsza odporność organizmu. Dobrym źródłem magnezu są warzywa liściaste, produkty zbożowe, mięso, kiełki zbóż, banany, czekolada, kakao.
• Cynk – odgrywa ważną rolę w procesach metabolicznych zachodzących w układzie odpornościowym, jest również składnikiem wielu enzymów. U osób dotkniętych chorobą nowotworową niedobór cynku może upośledzić zmysł smaku, co jest przyczyną braku łaknienia w okresie leczenia. Cynk jest potrzebny do odnowy tkanek zniszczonych przez radio- i chemioterapię. Źródła cynku: mięso, mleko i przetwory mleczne, jaja, nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe z pełnego przemiału oraz warzywa i owoce.
• Żelazo – jest potrzebne do transportu tlenu w organizmie, nadaje mięśniom czerwone zabarwienie. Jest składnikiem hemoglobiny, jego niedobór w organizmie może przyczynić się do anemii oraz spowodować znaczne osłabienie organizmu. Dobrym źródłem żelaza są: mięso, jaja, podroby, grube kasze, ryby, warzywa i owoce oraz nasiona roślin strączkowych.
• Chrom – reguluje stężenie glukozy we krwi. Komórki rakowe modyfikują metabolizm węglowodanów, powodując zwiększenie się stężenia glukozy we krwi. Chrom przyczynia się do stabilizacji tego stężenie, pozostawiając mniej paliwa dla komórek nowotworowych. Źródłem chromu są: otręby, olej kukurydziany, ziarna zbóż, drożdże piwne oraz przyprawy np. goździki.

Autorem artykułu jest mgr Małgorzata Solecka – dietetyk kliniczny
specjalista ds. żywienia i edukacji pacjentów onkologicznych.
Artykuł objęty jest prawem autorskim.
Wszystkimi prawami do tekstu oraz jego fragmentów dysponuje Autorka.
Prosimy o nie powielanie tekstu ani jego fragmentów bez Jej zgody.

Piśmiennictwo:
I. Jarosz M., Sajór I.: Żywienie chorych z nowotworami, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012
II. Wieczorek-Chełmińska Z.: Żywienie w chorobach nowotworowych, Wydawnictwo PZWL, Kraków 2006
III. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010